Çerkezce “eşim” ne demek diye sormak, ilk bakışta basit bir çeviri arayışı gibi görünebilir. Ama bu sorunun beni her zaman daha derin bir yere götürdüğünü fark ediyorum. Çünkü diller yalnızca kelimeleri değil, o kelimelerin taşıdığı dünyayı, ilişki biçimlerini, sessiz kuralları ve görünmez sınırları da taşır. Bu yazıda, kendimi belli bir mesleğin, akademik bir unvanın ya da kimliğin arkasına saklamadan; toplumsal yapılarla bireysel deneyimlerin kesiştiği yerde durmaya çalışacağım. Belki siz de okurken kendi hayatınızdan bir şeyler yakalarsınız.
Çerkezce “Eşim” Ne Demek?
Dilsel Karşılıklar ve Anlam Katmanları
Çerkezce (Adıgece) “eşim” ifadesinin Türkçedeki tek bir kelimeye birebir karşılığı yoktur. Genellikle “wune”, “psaşe” ya da bağlama göre farklı hitap biçimleri kullanılır. Ancak burada önemli olan yalnızca kelimenin kendisi değil, nasıl ve ne zaman söylendiğidir. Çerkez kültüründe eşe doğrudan “eşim” diye hitap etmek, özellikle geleneksel bağlamlarda, her zaman yaygın değildir. Bunun yerine dolaylı ifadeler, saygı içeren hitaplar veya üçüncü tekil şahıs üzerinden konuşmalar tercih edilebilir.
Bu durum, dilin toplumsal normlarla nasıl iç içe geçtiğini açıkça gösterir. Çerkezce “eşim ne demek?” sorusu aslında şu sorulara da kapı aralar: Evlilik nasıl algılanır? Yakınlık ve mesafe nasıl dengelenir? Sevgi kamusal alanda nasıl görünür ya da görünmez kılınır?
Hitap Biçimleri ve Sessiz Kurallar
Çerkez toplumsal yapısında hitap biçimleri, hiyerarşi ve saygı ile yakından ilişkilidir. Eşler arasında bile, özellikle yaşça büyüklerin yanında, doğrudan hitap etmek ayıp ya da uygun olmayan bir davranış olarak görülebilir. Bu, bireysel duyguların bastırılması anlamına gelmez; daha çok duyguların nasıl ve nerede ifade edileceğini belirleyen bir kültürel çerçeve sunar.
Toplumsal Normlar ve Evlilik Algısı
Evlilik Bir İlişkiden Daha Fazlası mı?
Çerkez kültüründe evlilik, iki bireyin birlikteliğinden çok, iki ailenin ve hatta iki soyun ilişkisi olarak görülür. Bu bakış açısı, eş kavramının da bireysel romantik bağlamdan çıkarak toplumsal bir sorumluluk alanına yerleşmesine neden olur. “Eşim” demek, yalnızca sevdiğin kişi demek değildir; aynı zamanda temsil ettiğin, sorumluluğunu taşıdığın bir ilişki biçimini de ifade eder.
Bu noktada toplumsal adalet kavramı devreye girer. Çünkü evlilik içindeki roller, her zaman eşit dağılmaz. Geleneksel normlar, çoğu zaman kadın ve erkek için farklı beklentiler üretir.
Cinsiyet Rolleri ve Günlük Hayat
Saha araştırmaları ve diaspora Çerkez toplulukları üzerine yapılan güncel çalışmalar, kadınların ev içi emeğinin görünmez kılındığını, erkeklerin ise kamusal alandaki temsille özdeşleştirildiğini gösteriyor. Çerkezce “eşim” ifadesinin dolaylılığı, bazı feminist sosyologlar tarafından bu görünmezliğin dilsel bir yansıması olarak yorumlanıyor.
Ancak bu tablo tek boyutlu değil. Aynı araştırmalar, özellikle genç kuşaklarda bu rollerin sorgulandığını, eşler arası daha eşitlikçi ilişki modellerinin geliştiğini de ortaya koyuyor. Burada eşitsizlik hem eleştirilen hem de dönüştürülmeye çalışılan bir olgu olarak karşımıza çıkıyor.
Kültürel Pratikler ve Güç İlişkileri
Saygı, Mesafe ve Güç
Çerkez kültüründe saygı, çoğu zaman mesafe ile ifade edilir. Eşler arasındaki mesafe de bu genel kültürel koddan bağımsız değildir. Bu mesafe, dışarıdan bakıldığında soğukluk gibi algılanabilir; oysa içeride, herkesin bildiği ama yüksek sesle konuşmadığı bir düzen vardır.
Güç ilişkileri burada ince bir şekilde işler. Kimin konuştuğu, kimin sustuğu, kimin adına karar alındığı… Bunların hepsi eş kavramının içini dolduran unsurlardır. Çerkezce “eşim ne demek?” sorusuna verilen her yanıt, bu güç dengelerinin neresinde durduğunu da ele verir.
Örnek Olaylar ve Gözlemler
Diaspora Çerkezleriyle yapılan nitel saha çalışmalarında sıkça rastlanan bir anlatı vardır: Kadınlar, eşlerinden “hayat arkadaşım” diye bahsetmeyi tercih ederken; erkekler daha dolaylı, daha mesafeli ifadeler kullanır. Bu fark, yalnızca kişisel tercihle açıklanamaz; toplumsal beklentiler ve öğrenilmiş davranış kalıplarıyla ilişkilidir.
Bazı genç çiftler ise bu kalıpları bilinçli olarak kırmaya çalışır. Sosyal medyada ya da günlük konuşmalarda Çerkezce sevgi ifadelerini daha görünür kılarak, kültürle çatışmadan ama onu dönüştürerek yeni bir dil kurarlar.
Güncel Akademik Tartışmalar Işığında “Eş” Kavramı
Gelenek ve Modernite Arasında
Antropologlar ve sosyologlar, Çerkez toplumsal yapısını incelerken sıklıkla “kontrollü değişim” kavramını kullanır. Yani kültür bir yandan geleneksel kodlarını korur, diğer yandan modern hayatın taleplerine uyum sağlamaya çalışır. Eş kavramı bu gerilimin tam merkezindedir.
Akademik literatürde, özellikle toplumsal cinsiyet çalışmaları alanında, Çerkez kültüründeki evlilik pratikleri hem eleştirel hem de bağlamsal bir şekilde ele alınır. Amaç, kültürü yargılamak değil; onun içindeki dönüşüm potansiyellerini görünür kılmaktır.
Farklı Perspektifler
Bazı araştırmacılar, Çerkezce “eşim” ifadesinin dolaylılığını bir baskı aracı olarak görürken; bazıları bunu karşılıklı saygıya dayalı bir etik sistemin parçası olarak değerlendirir. Bu farklı perspektifler, bize tek bir doğru olmadığını hatırlatır. Toplumsal yapılar, bireyler tarafından her gün yeniden üretilir ve yorumlanır.
Kişisel Deneyimler, Ortak Sorular
Bu yazıyı bitirirken, aklımda hâlâ aynı soru dönüp duruyor: Biz “eş” dediğimizde aslında neyi kastediyoruz? Birlikte yaşadığımız kişiyi mi, birlikte taşıdığımız yükleri mi, yoksa bize öğretilen rolleri mi? Çerkezce “eşim ne demek?” sorusu, belki de kendi ilişkilerimize dışarıdan bakmak için bir fırsat sunuyor.
Sizce bir dil, sevgi ve bağlılık hakkında ne kadar şey söyler? Kendi kültürünüzde eşinize nasıl hitap ediyorsunuz ve bu hitap biçimi ilişkinizi nasıl şekillendiriyor? Toplumsal normlarla kişisel duygularınız çatıştığında ne yapıyorsunuz? Yaşadığınız deneyimler size toplumsal adalet ve eşitsizlik hakkında ne düşündürüyor?
Bu soruların kesin cevapları olmayabilir. Ama belki de sosyolojinin asıl gücü, tam da bu soruları birlikte sormamıza alan açmasında yatıyordur.